Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι οι ρίζες της άνοιας μπορεί να ξεκινούν ήδη από την παιδική ηλικία. Οι εμπειρίες και οι συνθήκες των πρώτων χρόνων ζωής φαίνεται να παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μελλοντική υγεία του εγκεφάλου.
Άνοια: Κοινό εμβόλιο μπορεί να επιβραδύνει τη νόσο και να μειώσει τον κίνδυνο θανάτου κατά 30%
Σύνδεση της παιδικής ηλικίας με την εξέλιξη της άνοιας στην ενήλικη ζωή
Η παγκόσμια επικράτηση της νόσου Αλσχάιμερ και άλλων μορφών άνοιας σε ενήλικες άνω των 65 ετών αυξήθηκε κατά 160% από το 1991 έως το 2021, από 18,7 εκατομμύρια σε 49 εκατομμύρια κρούσματα, σύμφωνα με το Alzheimer’s & Dementia Journal (2025). Η θνησιμότητα αυξήθηκε κατά 115%,και τα χρόνια ζωής με αναπηρία αυξήθηκαν κατά 30%, φτάνοντας τα 25,38 εκατομμύρια το 2021. Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στη γήρανση του πληθυσμού, με μεγαλύτερο βάρος στις γυναίκες και προκλήσεις για τα συστήματα υγείας παγκοσμίως.
Η άνοια συχνά συνδέεται με ηλικιωμένα άτομα, αλλά δεν εμφανίζεται απλώς ξαφνικά από το πουθενά.
Ορισμένοι παράγοντες κινδύνου μπορεί να ξεκινούν πριν καν γεννηθούμε, ενώ άλλοι προκύπτουν καθώς προχωράμε από την παιδική ηλικία προς την πρώιμη ενηλικίωση.
Σύμφωνα με έρευνες, αυτή θα μπορούσε να είναι η καλύτερη στιγμή για να ξεκινήσει η παρέμβαση.
Προηγούμενες μελέτες έχουν εντοπίσει μια ποικιλία τροποποιήσιμων παραγόντων κινδύνου για την άνοια, όμως η τροποποίησή τους αφού έχει ήδη ξεκινήσει η νευροεκφύλιση δεν είναι ιδιαίτερα βοηθητική, ενθαρρύνοντας τους ερευνητές να στραφούν στις πρώτες στιγμές της ζωής για ενέργειες που ίσως μια μέρα κάνουν τη διαφορά.
Μια μελέτη που διεξήχθη το 2023 από ερευνητές στη Σουηδία και τη Δημοκρατία της Τσεχίας εντόπισε μερικούς παράγοντες που σχετίζονται με τη γέννηση και οι οποίοι συνδέονται με ελαφρώς αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης άνοιας αργότερα στη ζωή.
Αν και κάποιοι, όπως το να μοιράζεστε τη μήτρα με δίδυμο αδερφό, είναι πέρα από τον έλεγχο οποιουδήποτε, άλλοι, όπως το μικρότερο χρονικό διάστημα μεταξύ γεννήσεων ή το να μείνει έγκυος κάποια σε ηλικία άνω των 35, μπορεί να επηρεάσουν τη λήψη αποφάσεων των γονέων.
Μια άλλη μελέτη που δημοσιεύθηκε στα τέλη του 2024 εξέτασε τους παράγοντες κινδύνου για νεαρούς ενήλικες ηλικίας 18 έως 39 ετών. Μια ομάδα υπό την ηγεσία του Global Brain Health Institute (GBHI) στην Ιρλανδία συγκέντρωσε μια ομάδα ειδικών από 15 χώρες σε όλο τον κόσμο για να βοηθήσει στην ανάπτυξη ενός ισόβιου πλάνου ενίσχυσης της υγείας του εγκεφάλου.
«Η πρώιμη ενήλικη ζωή αποτελεί ένα καθοριστικό παράθυρο για παρέμβαση που θα μπορούσε να μειώσει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης άνοιας αργότερα», δήλωσε η Francesca Farina, νευροεπιστήμονας στο GBHI.
«Για να εξασφαλιστούν πιο υγιή αποτελέσματα για τον εγκέφαλο, οι νεαροί ενήλικες πρέπει να συμπεριληφθούν ως βασικοί εταίροι στην έρευνα, την εκπαίδευση και τις πολιτικές αποφάσεις».
Νέο χάπι για την άνοια πέρασε επιτυχώς τις πρώτες δοκιμές – Ελπίδες για την πρόληψη της ασθένειας
Παράγοντες κινδύνου για άνοια
Από τους παράγοντες κινδύνου που εντόπισαν οι ερευνητές, κάποιοι σχετίζονται με τον τρόπο ζωής, όπως η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα, η σωματική αδράνεια και η κοινωνική απομόνωση.
Άλλοι είναι περιβαλλοντικοί, όπως η έκθεση σε ρύπανση, οι τραυματικές εγκεφαλικές κακώσεις, η απώλεια ακοής ή όρασης ή το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Και άλλοι, όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης, η υπέρταση, η LDL χοληστερόλη και η κατάθλιψη, είναι ζητήματα υγείας που ενδέχεται να προκύψουν από επιλογές τρόπου ζωής.
Τελικά, οι ερευνητές προτείνουν ότι πολλοί από αυτούς τους παράγοντες είναι βήματα που θα μπορούσαμε να λάβουμε για να βοηθήσουμε στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης άνοιας, ενός κινδύνου που ίσως αρχίζει να διαμορφώνεται πολύ νωρίτερα απ’ όσο συνειδητοποιούν οι περισσότεροι.
«Θα μπορούσαν οι ρίζες της άνοιας να εκτείνονται μέχρι την παιδική ηλικία ή τη βρεφική ηλικία; Η αυξανόμενη βιβλιογραφία υποδηλώνει πως ναι και ότι η έκθεση σε παράγοντες κινδύνου κατά την πρώτη δεκαετία της ζωής (ή ακόμα και εντός της μήτρας) μπορεί να έχει επιπτώσεις για ολόκληρη τη ζωή όσον αφορά τον κίνδυνο άνοιας», εξηγεί η ομάδα σε άρθρο της στο The Conversation που δημοσιεύθηκε νωρίτερα φέτος.
«Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για την άνοια, εύλογα, εστιάζει στις αλλαγές που σχετίζονται με τη γνωστική εξασθένηση σε μεγαλύτερη ηλικία. Ωστόσο, όλο και περισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι πολλές από τις διαφορές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου που σχετίζονται με την άνοια σε ηλικιωμένους μπορεί να υπήρχαν εν μέρει ήδη από την παιδική ηλικία».
Άνοια: 10 ερωτήσεις που πρέπει να κάνουμε στον εαυτό μας για να δούμε αν κινδυνεύουμε
Σύμφωνα με την ομάδα και την έρευνα του Lancet, υπάρχουν πολλά παραδείγματα που το υποστηρίζουν.
«Σε μακροχρόνιες μελέτες όπου παρακολουθήθηκαν οι γνωστικές ικανότητες των ανθρώπων σε όλη τους τη ζωή, ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που εξηγούν τις γνωστικές ικανότητες κάποιου στην ηλικία των 70 ετών είναι οι ικανότητές του όταν ήταν 11», εξηγούν οι συγγραφείς της μελέτης.
«Δηλαδή, οι ηλικιωμένοι με χαμηλότερες γνωστικές ικανότητες συχνά τις είχαν ήδη από την παιδική ηλικία, αντί να οφείλονται εξ ολοκλήρου σε πιο γρήγορη εξασθένηση με την ηλικία».
Ένα άλλο πιθανό σήμα είναι τα στοιχεία για εγκεφαλικούς τραυματισμούς ή ανωμαλίες σε μεγαλύτερη ηλικία, τα οποία μπορεί να σχετίζονται με περιστατικά ή συμπεριφορές στη νεότητα.
«Παρόμοια μοτίβα παρατηρούνται και όταν εξετάζονται οι εγκεφαλικές απεικονίσεις για ενδείξεις ζημιάς που σχετίζεται με την άνοια, με ορισμένες αλλαγές να φαίνεται πως συνδέονται περισσότερο με εκθέσεις σε παράγοντες κινδύνου κατά την πρώιμη ζωή παρά με ανθυγιεινό τρόπο ζωής στο παρόν», εξηγούν οι συγγραφείς.
«Συνολικά, ίσως ήρθε η ώρα η πρόληψη της άνοιας να αντιμετωπίζεται ως ένας στόχος ζωής, και όχι απλώς ως κάτι που αφορά την τρίτη ηλικία».
Στη μελέτη του 2024, ορισμένοι από τους εντοπισμένους παράγοντες κινδύνου μπορεί να φαίνονται προφανείς. Η κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα, για παράδειγμα, είναι γνωστά ότι βλάπτουν την υγεία γενικά, και ένας εγκεφαλικός τραυματισμός είναι άμεσος κίνδυνος για άνοια αργότερα.
Άλλοι όμως ακολουθούν πιο περίπλοκες διαδρομές, η απώλεια ακοής ή όρασης, για παράδειγμα, συνδέεται επίσης με την άνοια, ενδεχομένως λόγω εκφυλισμού του εγκεφάλου ή κοινωνικής απομόνωσης.
Αγόρι 4 ετών διαγνώστηκε με παιδική άνοια: «Δεν θα ακούσω ποτέ τη φωνή του» λέει η μητέρα του
Τι μπορεί να γίνει σε ατομικό, κοινοτικό και εθνικό επίπεδο για την καλύτερη πρόληψη
Η γνώση των κινδύνων είναι το ένα ζήτημα, αλλά η μείωσή τους είναι πιο περίπλοκη. Οι ερευνητές προτείνουν ότι το θέμα μπορεί να αντιμετωπιστεί καλύτερα εντοπίζοντας παράγοντες σε ατομικό, κοινοτικό και εθνικό επίπεδο.
Η βοήθεια προς τα άτομα σε προσωπικό επίπεδο περιλαμβάνει την ενίσχυση της ενημέρωσης για τη σημασία της υγείας του εγκεφάλου και των σχετικών κινδύνων, αναφέρει η ομάδα.
Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω δημόσιων εκστρατειών υγείας και εκπαίδευσης στα σχολεία και να χρηματοδοτείται μέσω της φορολόγησης ουσιών που βλάπτουν την υγεία του εγκεφάλου, όπως το αλκοόλ ή τα τσιγάρα.
Σε επίπεδο κοινότητας, η ομάδα προτείνει τη δημιουργία ενός συμβουλευτικού συμβουλίου από ποικιλόμορφους νέους ενήλικες, που θα «λειτουργεί ως σύνδεσμος με τις τοπικές κυβερνήσεις για την παροχή πληροφοριών σχετικών με την υγεία του εγκεφάλου στην κοινότητα».
Και σε εθνικό επίπεδο, η επιτροπή προτείνει τη δημιουργία και υιοθέτηση ενός χάρτη για την υγεία του εγκεφάλου, ώστε να διατηρείται ο πληθυσμός σε σωστή πορεία για καλή υγεία του εγκεφάλου σε όλη του τη ζωή.
«Υπάρχει πραγματικό ενδιαφέρον από τους νέους ενήλικες να μάθουν περισσότερα για την υγεία του εγκεφάλου τους, έχουν υψηλή επίγνωση της γνωστικής και νευροαναπτυξιακής ποικιλομορφίας, με πολλούς να ταυτίζονται με διαγνώσεις όπως η ΔΕΠΥ ή ο αυτισμός», δήλωσε η Laura Booi, κοινωνική γεροντολόγος στο GBHI.
«Αυτή η επίγνωση ενισχύει το ενδιαφέρον τους για την κατανόηση και τη βελτίωση της υγείας του εγκεφάλου τους».
Οι εντοπισμένοι παράγοντες δεν είναι στατικοί. Η ομάδα δηλώνει ότι χρειάζονται περισσότερες μελέτες για νέους παράγοντες όπως τα εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα, η χρήση ναρκωτικών, ο χρόνος οθόνης, το άγχος και η έκθεση σε μικροπλαστικά.