Συχνά στα κοινωνικά δίκτυα συναντούμε αποφθέγματα που υπόσχονται με λίγες λέξεις να εξηγήσουν περίπλοκες ανθρώπινες εμπειρίες. Κάποιες φράσεις μάς συγκινούν, άλλες μας φαίνονται σαν «μάλωμα» ή νουθεσία. Και όταν συνοδεύονται από ένα ηχηρό όνομα και τον τίτλο ενός φημισμένου πανεπιστημίου, τείνουμε να τα δεχόμαστε ως αυτονόητες αλήθειες.
Αλλαγή σελίδας στη μακροχρόνια φροντίδα ψυχικής υγείας- Αφορά 500.000 Έλληνες
Ένα τέτοιο απόφθεγμα γράφει:
«Το τραύμα σε κάνει να ανέχεσαι ανθρώπους που σου φέρονται άσχημα, επειδή φοβάσαι μήπως τους χάσεις. Η θεραπεία σε κάνει να συνειδητοποιήσεις ότι θα έπρεπε να φοβάσαι μήπως χάσεις τον εαυτό σου προσπαθώντας να ευχαριστείς τους πάντες».
Όσο σωστό κι αν ακούγεται, η πραγματικότητα πίσω από αυτό δεν είναι καθόλου τόσο απλή.
Τι είναι το σύνθετο τραύμα
Ο όρος Σύνθετη Μετατραυματική Διαταραχή (Complex PTSD – C-PTSD) περιγράφει την παρατεταμένη παραμονή ενός παιδιού σε συνθήκες κακοποίησης, παραμέλησης ή σοβαρής οικογενειακής δυσλειτουργίας. Πρόκειται για το εκφυλιστικό αποτύπωμα που χαράσσεται στην ψυχή και στον εγκέφαλο μέσα από τη συνεχή διαβίωση σε περιβάλλοντα όπου η ασφάλεια, η σταθερότητα και η φροντίδα απουσιάζουν.
Σε αντίθεση με το κλασικό μετατραυματικό στρες (PTSD), που συνδέεται με ένα συγκεκριμένο γεγονός για παράδειγμα ένα ατύχημα, μια φυσική καταστροφή ή μια βίαιη εμπειρία, το σύνθετο τραύμα γεννιέται μέσα από την παρατεταμένη έκθεση σε επαναλαμβανόμενες, αντίξοες εμπειρίες κατά τα κρίσιμα χρόνια της ανάπτυξης (0–18 ετών). Σε αυτή την περίοδο, ο εγκέφαλος είναι εξαιρετικά εύπλαστος, διαμορφώνεται και οικοδομεί τις θεμελιώδεις συνδέσεις του. Η συνεχής παρουσία φόβου, απειλής και ανασφάλειας απορρυθμίζει τις βασικές του λειτουργίες.
Έτσι, το σύνθετο τραύμα δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό φαινόμενο. Είναι μια νευροβιολογική πραγματικότητα. Αποτυπώνεται στον τρόπο που λειτουργούν οι εγκεφαλικές δομές, στον τρόπο που το σώμα αντιδρά στο στρες, στον τρόπο που η ψυχή μαθαίνει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό και τον κόσμο. Με άλλα λόγια, είναι μια πληγή που χαράσσεται ταυτόχρονα στη βιολογία, στην ψυχολογία και στις σχέσεις μας με τους άλλους.
Μελέτες της νευροεπιστήμης δείχνουν ότι το C-PTSD επηρεάζει περιοχές όπως:
- την αμυγδαλή, που ελέγχει τον φόβο και την αντίδραση σε απειλές,
- τον ιππόκαμπο, που σχετίζεται με τη μνήμη και την ικανότητα να δίνουμε νόημα στις εμπειρίες,
- τον προμετωπιαίο φλοιό, που είναι υπεύθυνος για τον αυτοέλεγχο και τον αναστοχασμό.
Αυτές οι αλλοιώσεις δεν είναι απλώς βιολογικές. Μεταφράζονται σε μια καθημερινή πραγματικότητα όπου το παιδί και αργότερα ο ενήλικας, δυσκολεύεται να αναγνωρίσει τα συναισθήματά του, να κατανοήσει τον εσωτερικό του κόσμο και να χτίσει μια σταθερή αίσθηση ταυτότητας.
Το αποτέλεσμα είναι μια θολή εικόνα εαυτού. Η εσωτερική πυξίδα χάνεται. Και τότε, η ύπαρξη εξαρτάται από τους άλλους: «Αν δεν ξέρω ποιος είμαι, θα αναζητήσω τον εαυτό μου μέσα από εσένα. Κι αν χρειαστεί να ανεχθώ ό,τι με πληγώνει, θα το κάνω, αρκεί να μη χαθώ εντελώς».
Η «επιβιωτική προσαρμογή»
Απέναντι σε αυτή τη σκληρή πραγματικότητα, η ψυχή δεν παραδίδεται αμαχητί. Εφευρίσκει τρόπους για να αντέξει. Αυτό που ονομάζουμε σήμερα Επιβιωτική Προσαρμογή δεν είναι αδυναμία, αλλά μια σοφή, αν και επώδυνη, στρατηγική. Ο άνθρωπος μαθαίνει να είναι υπερβολικά ευχάριστος, να παραμερίζει τις ανάγκες του, να σωπαίνει. Όχι επειδή το επέλεξε ελεύθερα, αλλά επειδή ήταν ο μόνος τρόπος να παραμείνει συνδεδεμένος με τον εαυτό του και με τους άλλους σε ένα περιβάλλον που δεν του πρόσφερε ασφάλεια.
Το τραύμα έχει μια ιδιότητα που το κάνει τόσο ύπουλο: παγώνει στο χρόνο. Οι εμπειρίες που ξεπερνούν την αντοχή της ψυχής, δεν ενσωματώνονται στην ιστορία της ζωής μας. Μενουν σαν «παγωμένα θραύσματα» μνήμης και συναισθήματος. Κι έτσι, ακόμη κι αν τα χρόνια περνούν, ένα κομμάτι του ανθρώπου συνεχίζει να αντιδρά σαν να βρίσκεται ακόμη εκεί, εγκλωβισμένο στη στιγμή του πόνου.
Ποια στοιχεία της προσωπικότητας αυξάνουν τον κίνδυνο για καρδιοπάθεια και διαβήτη
Σε αυτή τη διαδικασία εμπλέκεται το ίδιο μας το νευρικό σύστημα, που διαθέτει τρεις βασικούς μηχανισμούς άμυνας: fight (μάχη), flight (φυγή) και freeze (πάγωμα). Όταν ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται απειλή, το σώμα ετοιμάζεται να πολεμήσει ή να δραπετεύσει. Όμως, όταν καμία από αυτές τις επιλογές δεν είναι διαθέσιμη, όπως σε ένα παιδί που εξαρτάται απόλυτα από τους γονείς του και δεν μπορεί ούτε να φύγει ούτε να αντιδράσει, ενεργοποιείται η τρίτη αντίδραση: το πάγωμα.
Το πάγωμα είναι μια μορφή νευροβιολογικής παράλυσης. Ο οργανισμός επιβραδύνει, το σώμα μουδιάζει, η ψυχή αποσυνδέεται από το αβάσταχτο συναίσθημα για να μπορέσει να αντέξει. Πρόκειται για έναν πανάρχαιο μηχανισμό αυτοσυντήρησης, που εξηγεί γιατί τόσοι ενήλικες με ιστορικό σύνθετου τραύματος δυσκολεύονται να νιώσουν ζωντανοί, παρόντες και συνδεδεμένοι με τον εαυτό τους και τους άλλους.
Γι’ αυτό η ανοχή δεν είναι ένδειξη αδυναμίας, αλλά μέρος αυτής της «παγωμένης» στρατηγικής. Είναι το σωσίβιο που κράτησε το παιδί και αργότερα τον ενήλικα, στην επιφάνεια, όταν όλα γύρω του ήταν αβάσταχτα.
Κι εδώ καταλαβαίνουμε γιατί η φράση «σταμάτα να ανέχεσαι» ακούγεται τόσο σκληρή. Γιατί στην πραγματικότητα ζητά να πετάξουμε το μοναδικό στήριγμα που μας κράτησε ζωντανούς όταν όλα κατέρρεαν. Είναι σαν να απαιτείς από έναν ναυαγό να αφήσει το σωσίβιο, ενώ ακόμη βρίσκεται στη μέση μιας φουρτουνιασμένης θάλασσας.
Τα συμπτώματα μιλούν
Το σώμα και η ψυχή δεν σταματούν ποτέ να μιλούν. Το άγχος που δεν μας αφήνει να ανασάνουμε, η αϋπνία που μας κρατά ξύπνιους μέσα στη νύχτα, οι σωματικοί πόνοι που δεν εξηγούνται με ιατρικά ευρήματα, η υπερβολική ανοχή που μας κάνει να λέμε «ναι» ενώ μέσα μας ουρλιάζουμε «όχι», όλα αυτά δεν είναι εχθροί. Είναι οι φωνές του τραυματισμένου εαυτού που ζητούν φροντίδα. Κάθε σύμπτωμα είναι ένα μήνυμα, ένας δείκτης που μας οδηγεί πίσω στην πληγή που ζητά θεραπεία. Αν τα αντιμετωπίζουμε μόνο σαν εμπόδια που πρέπει να σβήσουμε, χάνουμε την ευκαιρία να αφουγκραστούμε το βαθύτερο τους νόημα.
Ο δρόμος της επούλωσης
Η θεραπεία δεν είναι μαγικό ραβδί που εξαφανίζει τα συμπτώματα. Είναι μια πορεία επιστροφής. Μια εκπαίδευση στο να πλησιάζουμε τον πόνο μας με περιέργεια αντί με τρόμο, με καλοσύνη αντί με ενοχή. Σιγά σιγά, μέσα από αυτή τη διαδικασία, ξαναβρίσκουμε την αίσθηση του εαυτού μας, οικοδομούμε εκ νέου όρια, αποκτούμε σταθερότητα.
Κι όταν αυτό αρχίζει να συμβαίνει, δεν χρειαζόμαστε πια να ανεχόμαστε σχέσεις που δεν μας πλαισιώνουν όπως έχουμε ανάγκη, μόνο και μόνο για να νιώθουμε ότι υπάρχουμε. Γιατί για πρώτη φορά αρχίζουμε να έχουμε αίσθηση του τι πραγματικά χρειαζόμαστε αφού ανακαλύπτουμε ότι υπάρχουμε ήδη.
Όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, είναι πιο συχνό απ’ όσο νομίζουμε: πολλοί άνθρωποι αναζητούν το καθρέφτισμα της ύπαρξής τους στα βλέμματα των άλλων, χρειάζονται την αναγνώριση για να βεβαιωθούν ότι υπάρχουν. Αυτό όμως δεν είναι σε καμία περίπτωση λόγος για κριτική. Είναι το αποτύπωμα του τραύματος. Ένα σημάδι της μάχης που έδωσε κάποτε η ψυχή για να επιβιώσει.
Η θεραπεία δεν μας ζητά να το αρνηθούμε ούτε να το κρίνουμε. Μας προσκαλεί να το δούμε με κατανόηση, και να ανοίξουμε τον δρόμο ώστε η ύπαρξή μας να μην εξαρτάται πλέον από το βλέμμα του άλλου, αλλά να αναβλύζει από μέσα μας.
Η τραυματοθεραπεία δεν μας ζητά να ξεχάσουμε ποιοι ήμασταν ούτε να πετάξουμε βίαια μια τραυματική ταυτότητα που μας στήριξε κάποτε. Μας δείχνει έναν άλλο δρόμο: να αφήσουμε το σωσίβιο όταν πια η θάλασσα έχει ηρεμήσει, να μάθουμε να κολυμπάμε με το δικό μας σώμα, με τη δική μας δύναμη. Είναι η μετάβαση από την επιβίωση στη ζωή, από την ανοχή στην ελευθερία, από το τραύμα στην απόλαυση της ύπαρξης.
Από τη θεωρία στην εμπειρία: Syros Healing Waves
Κι εδώ βρίσκεται η μεγάλη πρόκληση: πώς μεταφράζουμε αυτή τη γνώση σε εμπειρία; Πώς ξεφεύγουμε από τα αποφθέγματα και τις απλουστεύσεις, για να συναντήσουμε τη θεραπεία στη βαθύτερη της διάσταση;
Αυτό ακριβώς επιχειρεί το Syros Healing Waves Festival, μια διεθνής διοργάνωση που θα πραγματοποιηθεί φέτος στην Ερμούπολη. Στη σκηνή του ιστορικού θεάτρου Απόλλων, σε βιωματικά εργαστήρια, σε μουσικές βραδιές και στιγμές κοινότητας, η επιστήμη της ψυχικής ανθεκτικότητας θα συναντήσει την τέχνη και τη συλλογική εμπειρία.
Με κορυφαίους επιστήμονες όπως ο Bessel van der Kolk, δημιουργούς όπως ο Zbigniew Preisner και θεραπευτές από όλο τον κόσμο, η Σύρος γίνεται για λίγες μέρες το κέντρο μιας παγκόσμιας συζήτησης γύρω από το πώς ξανακατοικούμε τον εαυτό μας μετά το τραύμα.
Γιατί η ουσία δεν είναι να σταματήσουμε απλώς να πονάμε. Η ουσία είναι να ξαναβρούμε τη χαρά του να υπάρχουμε. Και αυτό δεν συμβαίνει στην απομόνωση. Η απομόνωση είναι ένα από τα πιο σιωπηλά αλλά οδυνηρά συμπτώματα του τραύματος. Η θεραπεία ανθίζει μέσα στην κοινότητα, στη σχέση, στο βλέμμα του άλλου που δεν μας κρίνει αλλά που μας βλέπει και μας ακούει.
Διαγνωσμένη ψυχοπαθής αποκαλύπτει πώς νιώθει και αισθάνεται: «Αυτά είναι τα 3 σημάδια της νόσου»
Αυτό ακριβώς είναι το μήνυμα που φέρνουν τα «Θεραπευτικά Κύματα» της Σύρου: ότι η θεραπεία δεν είναι πια μόνο λόγια ή σοφά αποφθέγματα, αλλά μια ζωντανή, κοινή εμπειρία, μια πρόσκληση να βρούμε ξανά τη σοφία της συνδημιουργίας, τη δύναμη του «μαζί»!