Η επιστημονική κοινότητα βρίσκεται μπροστά σε μια νέα προσέγγιση για την αντιμετώπιση των αυτοάνοσων νοσημάτων: τα «αντίστροφα εμβόλια». Πρόκειται για μια προσέγγιση που θα μπορούσε να αλλάξει τα δεδομένα στη θεραπεία ασθενειών όπως η πολλαπλή σκλήρυνση, ο διαβήτης τύπου 1 και η ρευματοειδής αρθρίτιδα. Η μέθοδος αυτή υπόσχεται στοχευμένη θεραπεία με λιγότερες παρενέργειες, και ήδη τα πρώτα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά. Μπορεί όμως να φέρει επανάσταση και πόσο κοντά είμαστε στην ευρεία χρήση τους;
Τι είναι τα αυτοάνοσα νοσήματα και πώς τα αντίστροφα εμβόλια μπορούν να τα αντιμετωπίσουν
Τα αυτοάνοσα νοσήματα επηρεάζουν έως και 800 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, δηλαδή περίπου έναν στους 10. Από την πολλαπλή σκλήρυνση και τον λύκο μέχρι τον διαβήτη τύπου 1 και τη ρευματοειδή αρθρίτιδα, όλες αυτές οι παθήσεις μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: το ανοσοποιητικό σύστημα του σώματος στρέφεται εναντίον του εαυτού του.
Οι τρέχουσες θεραπείες στοχεύουν στην καταστολή αυτής της απόκρισης, αλλά η μείωση ολόκληρου του ανοσοποιητικού συστήματος έχει υψηλό κόστος: αφήνει τους ασθενείς ευάλωτους σε άλλες ασθένειες και συχνά απαιτεί καθημερινή, επεμβατική φροντίδα.
Μια επανάσταση βρίσκεται τώρα σε εξέλιξη, καθώς οι ερευνητές αναπτύσσουν μια νέα προσέγγιση που στοχεύει μόνο στο συγκεκριμένο μέρος του ανοσοποιητικού συστήματος που έχει γίνει ανεξέλεγκτο. Αυτές οι θεραπείες είναι γνωστές ως «αντίστροφα εμβόλια» επειδή καταστέλλουν ένα συγκεκριμένο μέρος του ανοσοποιητικού, αντί να το ενισχύουν, όπως κάνουν τα υπάρχοντα εμβόλια.
«Αυτό είναι το ιερό δισκοπότηρο. Θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε νυστέρι αντί για βαριοπούλα για τη θεραπεία αυτών των ασθενειών», σημειώνει ο ανοσολόγος του Πανεπιστημίου Northwestern, Stephen Miller.
Η εργασία του Miller, που δημοσιεύθηκε το 2022 στο Gastroenterology, ήταν η πρώτη που απέδειξε ότι τα αντίστροφα εμβόλια θα μπορούσαν να είναι αποτελεσματικά στους ανθρώπους. Η μελέτη εξέτασε την κοιλιοκάκη, κατάσταση στην οποία το ανοσοποιητικό σύστημα επιτίθεται στο εντερικό βλεννογόνο όταν ανιχνεύει την παρουσία γλουτένης, μιας πρωτεΐνης που βρίσκεται στο σιτάρι και σε άλλα δημητριακά.
Σε διάστημα δύο εβδομάδων, 33 ασθενείς με κοιλιοκάκη που βρίσκονταν σε ύφεση έλαβαν γλουτένη. Περίπου οι μισοί είχαν λάβει από πριν το αντίστροφο εμβόλιο, ενώ οι άλλοι μισοί έλαβαν εικονικό φάρμακο. Μετά από δύο εβδομάδες, οι ερευνητές εξέτασαν το εντερικό βλεννογόνο των συμμετεχόντων και διαπίστωσαν ότι η ομάδα του αντίστροφου εμβολίου δεν είχε καμία βλάβη, ενώ η ομάδα του εικονικού φαρμάκου έδειξε αισθητή επιδείνωση των συμπτωμάτων.
Η θεωρία πίσω από τα αντίστροφα εμβόλια
Η βασική ιδέα των αντίστροφων εμβολίων βασίζεται στη χρήση ορισμένων συνθετικών νανοσωματιδίων που συνδέονται με συγκεκριμένες πρωτεΐνες που σχετίζονται με ασθένειες -που ονομάζονται αντιγόνα- ως στοχευμένους αγγελιοφόρους για την επανεκπαίδευση του ανοσοποιητικού συστήματος.
Το 75% των ανθρώπων με αυτοάνοσα νοσήματα έχουν αυτό το κοινό, σύμφωνα με νέα μελέτη
Τα νανοσωματίδια μιμούνται τα ανθρώπινα κύτταρα που πεθαίνουν, μια φυσιολογική συνεχιζόμενη διαδικασία. Αν και αυτά τα κύτταρα που πεθαίνουν είναι «ξένα», το ανοσοποιητικό σύστημα ξέρει ότι δεν πρέπει να τους επιτεθεί. Το ανοσοποιητικό σύστημα μαθαίνει να αγνοεί τόσο τα νανοσωματίδια όσο και τις προσαρτημένες πρωτεΐνες και σταματά να επιτίθεται στο σώμα.
«Αυτό που κάνει είναι ότι επαναεκπαιδεύει το ανοσοποιητικό σύστημα ώστε να καταλάβει ότι δεν χρειάζεται να επιτεθεί επειδή αντιλαμβάνεται ότι δεν αποτελεί απειλή», εξηγεί ο βιοϊατρικός μηχανικός του NYU, Jeffrey Hubbell.
Το 2023, ο Hubbell και οι συνάδελφοί του δημοσίευσαν μια επιστημονικά αξιολογημένη εργασία στο Nature που έδειξε ότι αυτή η μέθοδος θα μπορούσε να σταματήσει την εκδοχή της πολλαπλής σκλήρυνσης στα ποντίκια, μιας ασθένειας στην οποία το ανοσοποιητικό σύστημα επιτίθεται σε νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο και το σώμα.
Η ανακάλυψη ότι ορισμένα αρνητικά φορτισμένα μόρια θα μπορούσαν να επανεκπαιδεύσουν το ανοσοποιητικό σύστημα ώστε να σταματήσει να επιτίθεται στους δικούς μας ιστούς ήταν απόλυτα τυχαία, σύμφωνα με τον ανοσολόγο του Πανεπιστημίου του Κάλγκαρι, Pere Santamaria. Ήταν από τους πρώτους επιστήμονες που το ανακάλυψαν. «Δεν θα το υπέθετα ποτέ, ούτε στα πιο τρελά μου όνειρα», αναφέρει χαρακτηριστικά
Ο Santamaria έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του εστιάζοντας στον διαβήτη τύπου 1, μια ασθένεια στην οποία το ανοσοποιητικό σύστημα επιτίθεται στα κύτταρα του παγκρέατος που παράγουν ινσουλίνη. Πρόσφατα, ωστόσο, άρχισε να διερευνά αντίστροφα εμβόλια για άλλες αυτοάνοσες διαταραχές, συμπεριλαμβανομένης μιας ασθένειας που ονομάζεται πρωτοπαθής χολική χολαγγειίτιδα και επηρεάζει τους χοληφόρους πόρους στο ήπαρ.
Ένα πλεονέκτημα της εργασίας με την πρωτοπαθή χολική χολαγγειίτιδα είναι ότι επειδή είναι σπάνια, οι κλινικές δοκιμές δεν απαιτούν πολλούς ασθενείς. Ως αποτέλεσμα, η διαδικασία έγκρισης φαρμάκων μπορεί να προχωρήσει πιο γρήγορα. «Και μόλις λάβουμε έγκριση για μια ένδειξη, μπορεί να είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε πιο γρήγορα με άλλες», τονίζει ο Santamaria.
Τα πλεονεκτήματα των αντίστροφων εμβολίων
Ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα των αντίστροφων εμβολίων είναι η ευρεία ευελιξία τους. Φαίνεται ότι η προσέγγιση μπορεί να λειτουργήσει για ένα ευρύ φάσμα αυτοάνοσων νοσημάτων. «Το έχουμε δοκιμάσει σε πολλά διαφορετικά ζωικά μοντέλα με αυτοάνοσα νοσήματα και λειτουργεί», λέει ο Santamaria. Φυσικά, η επιτυχία σε μελέτες σε ζώα δεν μεταφράζεται αυτόματα σε επιτυχία και στους ανθρώπους.
Πέρυσι, η Bana Jabri, διευθύντρια του Institut Imagine στο Παρίσι, συνέγραψε μια ανασκόπηση των προσπαθειών για αντίστροφα εμβόλια. Είναι συγκρατημένα αισιόδοξη για τις δυνατότητές τους, αλλά σημειώνει επίσης ότι το ανοσοποιητικό σύστημα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο. Ορισμένα ανοσοκύτταρα, για παράδειγμα, κυκλοφορούν σε όλο το σώμα, ενώ άλλα βρίσκονται μόνιμα σε συγκεκριμένους ιστούς. Η Jabri υπογραμμίζει ότι δεν είναι ακόμη σαφές ότι οι τρέχουσες θεραπείες αντίστροφου ανοσοποιητικού μπορούν να επηρεάσουν και τα δύο είδη κυττάρων.
Ένα άλλο πιθανό πλεονέκτημα: οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το αποτέλεσμα πιθανότατα θα διαρκέσει για μήνες ή ίσως και περισσότερο -παρόμοιο με το μοτίβο που παρατηρείται για πολλά μη αντίστροφα εμβόλια. «Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι απίστευτο. Έχει μνήμη και αυτή η μνήμη διαρκεί», αναφέρει ο Hubbell. Επί του παρόντος, οι περισσότερες θεραπείες για αυτοάνοσα νοσήματα απαιτούν πιο συχνή θεραπεία, συχνά ένα καθημερινό σχήμα.
Αντίστροφα εμβόλια ακόμα και για τις αλλεργίες
Επιπλέον, τα αντίστροφα εμβόλια φαίνεται να έχουν οφέλη πέρα από την αυτοανοσία. Μπορεί να λειτουργούν για αλλεργίες, οι οποίες περιλαμβάνουν επίσης υπερβολική αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος -σε αυτήν την περίπτωση σε ένα τροφικό ή περιβαλλοντικό παράγοντα και όχι στο ίδιο το σώμα κάποιου.
Το 2022, ο Miller και ο συνάδελφός του, ο βιοϊατρικός μηχανικός του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, Lonnie Shea, δημοσίευσαν μια μικρή μελέτη με ποντίκια με αλλεργία στα φιστίκια. Τα ζώα που έλαβαν αντίστροφο εμβόλιο ήταν σε θέση να καταναλώσουν σημαντικά περισσότερα φιστίκια χωρίς συμπτώματα από εκείνα που δεν έλαβαν το εμβόλιο.
Τον περασμένο μήνα, ο Hubbell και συνάδελφοί του δημοσίευσαν μια εργασία στο Science Translational Medicine που έδειξε ότι το αντίστροφο εμβόλιο τους θα μπορούσε να προστατεύσει τα αλλεργικά ποντίκια από τα αντιγόνα των ακάρεων της οικιακής σκόνης, μια συχνή αιτία άσθματος, καθώς και από αντιγόνα στα ασπράδια των αυγών, ένα κοινό πειραματικό μοντέλο για την αλλεργία. Η προστασία διατηρήθηκε μέσω επαναλαμβανόμενων εκθέσεων στα αλλεργιογόνα για αρκετούς μήνες.
Και πέρυσι, ο Δρ. Shea δημοσίευσε μια εργασία που εξέταζε το σύνδρομο alpha-gal, μια δυνητικά σοβαρή αλλεργία στο κρέας που προκαλείται από τσιμπήματα τσιμπουριών. Τα μολυσμένα ποντίκια που έλαβαν αντίστροφο εμβόλιο εμφάνισαν σημαντικά λιγότερα συμπτώματα από εκείνα που έλαβαν εικονικό φάρμακο. «Καταφέραμε ουσιαστικά να πείσουμε το ανοσοποιητικό σύστημα ότι αυτές οι πρωτεΐνες δεν είναι επικίνδυνες», εξηγεί ο Shea.
Πότε θα είναι διαθέσιμα τα αντίστροφα εμβόλια;
Σε αυτό το σημείο, είναι δύσκολο να πούμε πόσο καιρό θα χρειαστεί πριν τα αντίστροφα εμβόλια εγκριθούν για ανθρώπινη χρήση. Οι Miller, Shea, Hubbell, Santamaria και άλλοι ερευνητές συμμετέχουν σε νεοσύστατες εταιρείες βιοτεχνολογίας που εργάζονται για την ανάπτυξή τους. Ορισμένες μεγαλύτερες φαρμακευτικές εταιρείες είναι επίσης αισιόδοξες για την προσέγγιση και συνεργάζονται με νεοσύστατες επιχειρήσεις.
Τον Δεκέμβριο, η Genentech ανακοίνωσε μια συνεργασία με την Cour, την εταιρεία που ξεκίνησε ο Miller και ο Shea. Πέρυσι, η Parvus, η νεοσύστατη εταιρεία που ίδρυσε ο Santamaria, σύναψε συνεργασία με τη φαρμακευτική εταιρεία AbbVie. Αρκετά αντίστροφα εμβόλια βρίσκονται τώρα στη μέση ή πρόκειται να ξεκινήσουν δοκιμές φάσης δύο, μικρές μελέτες που εξετάζουν πόσο αποτελεσματική είναι η θεραπεία στους ανθρώπους.
Μερικοί επιστήμονες εκτιμούν ότι τα πρώτα αντίστροφα εμβόλια θα μπορούσαν να είναι διαθέσιμα για χρήση σε τρία έως πέντε χρόνια. Άλλοι είναι λιγότερο σίγουροι. «Νομίζω ότι θα χρειαστούν 10 χρόνια για να ολοκληρωθούν οι διαδικασίες. Αλλά θα μπορούσε να γίνει και συντομότερα και πιο αργά», σημειώνει η Δρ. Jabri.
Είναι συχνά κρύα τα χέρια σας; Δείτε αν έχετε νόσο Raynaud με το τεστ του ενός λεπτού
Παρόλα αυτά, σχεδόν όλοι είναι αισιόδοξοι. «Πριν από 20 χρόνια, θα σας έλεγα ότι αυτό είναι απολύτως αδύνατο. Σήμερα, μπορώ να πω ότι θα συμβεί χωρίς αμφιβολία», καταλήγει ο Miller.
Πηγές: Guardian, Gastroenterology, Nature, Science, Frontiers in Allergy(1), Science Translational Medicine, Frontiers in Allergy(2)