Λέμε συχνά τη λέξη «ναρκισσιστής» αλλά συνήθως τη χρησιμοποιούμε λάθος. Τι σημαίνει πραγματικά ο ναρκισσισμός, τι είναι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας και πώς να συμπεριφερθείτε σε έναν ναρκισσιστή; Ειδικοί του Cleveland απαντούν.
6 φράσεις-παγίδες που χρησιμοποιούν οι ναρκισσιστές για να σας ελέγξουν
Ναρκισσισμός και ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας: Τι σημαίνουν και ποιες οι διαφορές;
Η λαϊκή ψυχολογία έχει μετατρέψει την αναζήτηση για ναρκισσιστές σε εμμονή. Αρκεί να πληκτρολογήσετε «πώς να αναγνωρίσετε έναν ναρκισσιστή» και θα βρείτε αμέτρητους οδηγούς που τους αντιμετωπίζουν σαν σπάνιες περιπτώσεις ή σαν τύπους προσωπικότητας.
Μόλις «εντοπίσετε» έναν, το διαδίκτυο προσφέρει στρατηγικές για να επιβιώσετε, να ξεφύγετε ή ακόμα και να τους ελέγξετε. Είναι προφανές ότι ο ναρκισσισμός απασχολεί τους πάντες. Όμως πριν βιαστείτε να βάλετε ετικέτες, αξίζει να αναρωτηθείτε τι σημαίνει πραγματικά ο όρος.
Όπως εξηγεί σύμφωνα με το Cleveland Clinic, η Dr. Brianne Markley, κλινική ψυχολόγος, «η λέξη ‘ναρκισσιστής’ χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει άτομα που ενδέχεται να παρουσιάζουν σημάδια εγωκεντρισμού ή υπερβολικού εγωισμού». Στην πραγματικότητα, η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (NPD) είναι μια σοβαρή ψυχική πάθηση που μπορεί να διαγνωστεί μόνο από επαγγελματίες.
Γιατί γίνεται κάποιος ναρκισσιστής; Τι μπορεί να το προκαλεί;
Σύμφωνα με μελέτη του 2022 με τίτλο «Narcissistic Personality Disorder: Progress in Understanding and Treatment», ο ναρκισσισμός αναπτύσσεται από έναν συνδυασμό προβλημάτων που σχετίζονται με την αυτοεκτίμηση, τα συναισθήματα, τη σκέψη, τις σχέσεις και την ενσυναίσθηση. Η μελέτη διαπίστωσε επίσης ότι είναι δυνατή η βελτίωση, αλλά συνήθως είναι αργή — και η θεραπεία είναι πιο αποτελεσματική όταν βοηθά τα άτομα να διαχειρίζονται την αυτοεικόνα τους και τις σχέσεις τους.
Άλλες πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι ο ναρκισσισμός αναπτύσσεται από έναν συνδυασμό γενετικών παραγόντων, λειτουργιών του εγκεφάλου και πρώιμων εμπειριών ζωής — όχι από μία και μοναδική αιτία. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι ξεκινά από ορισμένα βιολογικά χαρακτηριστικά που συνδυάζονται με παιδικές εμπειρίες και κοινωνικές πιέσεις.
Κύριες αιτίες του ναρκισσισμού σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες είναι:
- Γενετικοί και εγκεφαλικοί παράγοντες: Ορισμένοι άνθρωποι γεννιούνται με χαρακτηριστικά ή εγκεφαλικές δομές που συνδέονται με αυξημένο ναρκισσισμό.
- Παιδικό περιβάλλον: Υπερβολικός έπαινος, παραμέληση ή ασυνεπής ανατροφή μπορεί να οδηγήσουν σε εύθραυστη αυτοεκτίμηση και ανάγκη για θαυμασμό.
- Συναισθηματική ανασφάλεια: Πολλοί ναρκισσιστές κρύβουν βαθιά ανασφάλεια ή πρώιμα συναισθηματικά τραύματα πίσω από την αυτοπεποίθηση.
- Κοινωνική και σταθερή ανάγκη για κύρος: Η διαρκής ανάγκη για επιβεβαίωση και κοινωνική κυριαρχία τροφοδοτεί συχνά ναρκισσιστικές συμπεριφορές.
- Έλλειμμα ενσυναίσθησης: Μπορεί να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων, αλλά δυσκολεύονται να τα νιώσουν πραγματικά.
Τα 9 κριτήρια της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας (NPD)
Όπως και με άλλες ψυχικές παθήσεις, μπορείτε να διαγνωστείτε με NPD μόνο εάν πληροίτε πολύ συγκεκριμένα κριτήρια, όπως καθορίζονται από έναν εκπαιδευμένο επαγγελματία ψυχικής υγείας. «Χρησιμοποιούμε ένα σύνολο κριτηρίων από την πέμπτη έκδοση του The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Health Disorders, το οποίο ονομάζουμε ‘DSM-5’, για να καθορίσουμε αν κάποιος έχει NPD», εξηγεί η Dr. Markley.
«Για να διαγνωστεί κάποιος με οποιοδήποτε είδος διαταραχής προσωπικότητας, πρέπει να συναντηθεί με έναν ειδικό στην ψυχική υγεία και να ολοκληρώσει μία πλήρη κλινική αξιολόγηση».
Σύμφωνα με το DSM-5, ένα άτομο με NPD χρειάζεται να εμφανίζει τουλάχιστον πέντε από τα εννέα χαρακτηριστικά σε ένα ευρύ φάσμα καταστάσεων. Κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης, ο ειδικός ψυχικής υγείας αξιολογεί και διαφοροποιεί τα κριτήρια ώστε να εξασφαλίσει ότι η διάγνωση είναι ακριβής.
Τα εννέα κριτήρια είναι:
- Έντονη αίσθηση αυτοσημαντικότητας.
- Φαντασιώσεις μεγαλείου ή αίσθημα ότι το αξίζει.
- Αίσθηση ανωτερότητας.
- Ανάγκη για υπερβολικό θαυμασμό.
- Αίσθηση δικαιώματος.
- Εκμεταλλευτική συμπεριφορά.
- Έλλειψη ενσυναίσθησης.
- Συχνή ζήλια.
- Αλαζονεία.
Αν ελπίζετε να αναγνωρίσετε τη NPD «στην πράξη», η κατανόηση αυτών των χαρακτηριστικών είναι το καλύτερο εργαλείο σας. Όμως — όπως θα διαπιστώσετε γρήγορα — υπάρχει λόγος που χρειάζονται ειδικά προσόντα για να διαγνώσει κανείς κάποιον. Είναι πιο περίπλοκο από το να «τικάρει» κανείς ένα κουτάκι. Ορισμένα χαρακτηριστικά που είναι κοινά στα άτομα με NPD (όπως το σύνδρομο Peter Pan) δεν περιλαμβάνονται στη λίστα, ενώ κάποια που είναι στη λίστα, εμφανίζονται με απροσδόκητους τρόπους — όπως συμβαίνει όταν κάποιος είναι κρυφός ναρκισσιστής.
1. Έντονη αίσθηση αυτοσημαντικότητας
Κάποιοι παραμένουν ταπεινοί παρά τις μεγάλες επιτυχίες. Αυτό δεν ισχύει για τα άτομα με NPD, που συχνά καυχιούνται για το ποιοι είναι, τι έχουν ή τι έχουν καταφέρει. Το DSM-5 επισημαίνει ότι αυτή η αίσθηση ανωτερότητας δεν χρειάζεται να έχει κερδηθεί — ένα άτομο με NPD μπορεί να υπερβάλλει για τα επιτεύγματά του ή να περιμένει θαυμασμό χωρίς να έχει κάνει κάτι ιδιαίτερο.
Επιπλέον, θέτουν στους εαυτούς τους μη ρεαλιστικά υψηλά πρότυπα. «Τα άτομα με NPD τείνουν να υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους», λέει η Dr. Markley. «Συχνά δεν αντιλαμβάνονται ότι οι στόχοι τους είναι μη ρεαλιστικοί, γιατί θεωρούν τον εαυτό τους ανώτερο από τους άλλους».
2. Φαντασιώσεις μεγαλείου ή αίσθημα ότι το αξίζει
Σύμφωνα με το DSM-5, τα άτομα με NPD είναι «απασχολημένα με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, εξυπνάδας, ομορφιάς ή ιδανικής αγάπης». Η Dr. Markley εξηγεί ότι το NPD έχει δύο πλευρές — τη μεγαλόπνοη και την ευάλωτη. Πίσω από την αυτοπεποίθηση συχνά κρύβεται χαμηλή αυτοεκτίμηση. Αυτές οι φαντασιώσεις λειτουργούν ως άμυνα, βοηθώντας τους να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που πιστεύουν ότι είναι και αυτό που πραγματικά είναι.
3. Αίσθηση ανωτερότητας
Οι περισσότεροι από εμάς μεγαλώνουμε με την ιδέα ότι ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός. Για τα άτομα με NPD, αυτή η ιδέα διαστρεβλώνεται. Το DSM-5 αναφέρει ότι πιστεύουν συχνά πως είναι τόσο ξεχωριστοί, που μόνο διακεκριμένα άτομα ή ιδρύματα μπορούν να τους κατανοήσουν. Βλέπουν τον εαυτό τους ως άτομο «υψηλού κύρους» και προτιμούν να σχετίζονται μόνο με κοινωνικά ίσους ή ανώτερους.
4. Ανάγκη για υπερβολικό θαυμασμό
Όλοι απολαμβάνουμε τα κομπλιμέντα, αλλά για τα άτομα με NPD, η ανάγκη για επιβεβαίωση είναι πολύ πιο βαθιά. «Αν και τα άτομα με NPD μπορεί να μην το δείχνουν, συχνά βιώνουν έντονα αισθήματα ανεπάρκειας, αυτοαμφισβήτησης, κενού και άγχους για το πώς τους αντιλαμβάνονται οι άλλοι», λέει η Dr. Markley. Για να προστατεύσουν την αυτοεικόνα τους, μπορεί να επιδιώκουν συνεχώς τον έπαινο, να αντιδρούν άσχημα στην κριτική και να επιδίδονται σε συμπεριφορές που τραβούν την προσοχή.
5. Αίσθηση δικαιώματος
Το DSM-5 ορίζει το δικαίωμα ως μια παράλογη προσδοκία για ειδική μεταχείριση ή συμμόρφωση — σαν να μην ισχύουν οι κανόνες. Η Dr. Markley εξηγεί ότι τα άτομα με νοοτροπία δικαιώματος συχνά νιώθουν απογοητευμένα, αδικημένα ή θυμωμένα όταν οι άλλοι δεν ικανοποιούν τις προσδοκίες τους. «Είναι σαν να βλέπουν τον κόσμο μέσα από έναν καθρέφτη του λούνα παρκ», λέει. «Κάθε ανεκπλήρωτη προσδοκία ή αντιληπτή προσβολή προστίθεται στην διαστρεβλωμένη τους αντίληψη για τον εαυτό τους και τον κόσμο».
6. Εκμεταλλευτική συμπεριφορά
Τα άτομα με NPD μπορεί να εκμεταλλεύονται τους άλλους — κάποιες φορές εσκεμμένα, άλλες όχι. «Αυτό μπορεί να είναι μια πολύ δύσκολη διαπροσωπική τάση στη διαχείριση», σημειώνει η Dr. Markley. Συχνά καθοδηγούνται από την ανάγκη για επιβεβαίωση και ίσως επιλέγουν σχέσεις με βάση το τι μπορεί να τους προσφέρει κάποιος — όπως πλούτο ή κύρος — και όχι με βάση μια αυθεντική σύνδεση.
7. Έλλειψη ενσυναίσθησης
Η ενσυναίσθηση — η κατανόηση και συμμετοχή στα συναισθήματα των άλλων — συχνά απουσιάζει. «Πολλοί με NPD δυσκολεύονται στην ενεργητική ακρόαση επειδή δεν έχουν έμφυτο ενδιαφέρον για τα άτομα γύρω τους», εξηγεί η Dr. Markley. Μπορεί να λένε ή να κάνουν πληγωτικά πράγματα χωρίς να καταλαβαίνουν — ή να τους νοιάζει — η επίδραση. Μερικές φορές βλέπουν τις συναισθηματικές αντιδράσεις ως ένδειξη αδυναμίας.
8. Συχνή ζήλια
Αν και όλοι ζηλεύουμε μια στο τόσο, τα άτομα με NPD νιώθουν τη ζήλια πιο έντονα. Μπορεί να υποτιμούν τις επιτυχίες των άλλων και να πιστεύουν ότι αξίζουν περισσότερα. «Υποθέτουν επίσης ότι οι άλλοι τούς ζηλεύουν — και πιστεύουν ότι πρέπει να τους ζηλεύουν», λέει η Dr. Markley.
9. Αλαζονεία
Τέλος, το DSM-5 περιγράφει «αλαζονική και υπεροπτική συμπεριφορά ή στάση». Τα άτομα με NPD μπορεί να φέρονται σαν ανώτερα ή υποτιμητικά. «Είναι σημαντικό να θυμόμαστε», προσθέτει η Dr. Markley, «ότι μπορεί να μη συνειδητοποιούν ότι κάνουν τους άλλους να νιώθουν κατώτεροι. Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αυτοπεποίθηση και την αλαζονεία είναι δύσκολη για όλους — ακόμη περισσότερο όταν η αυτοαντίληψή σου είναι διαστρεβλωμένη από μια διαταραχή προσωπικότητας».
Γιατί δεν πρέπει να αποκαλούμε τους ανθρώπους «ναρκισσιστές»
Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι για τους οποίους η ταμπέλα «ναρκισσιστής» δεν είναι καλή ιδέα:
- Εκτός αν γνωρίζετε ότι έχουν διαγνωστεί, κάνετε μια μεγάλη υπόθεση. Το να έχει κάποιος ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά δεν είναι το ίδιο με το να έχει NPD.
- Η ταμπέλα «ναρκισσιστής» στιγματίζει τα άτομα που πράγματι έχουν NPD — και η ψυχική υγεία ήδη φέρει αρκετό στίγμα.
Όταν χρησιμοποιείτε τη λέξη «ναρκισσιστής», τι λέτε πραγματικά; Συνήθως, δεν είναι κάτι ευγενικό. Ο όρος έχει μετατραπεί σε πολιτισμική προσβολή — «οι ναρκισσιστές είναι κακοί άνθρωποι, μείνετε μακριά».
«Επειδή η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας ανήκει στην κατηγορία των διαταραχών προσωπικότητας τύπου B, είναι φυσιολογικό να υπάρχουν δυσκολίες στις σχέσεις με άτομα που έχουν αυτή τη διάγνωση», λέει η Dr. Markley. «Όμως κανείς δεν αξίζει να δαιμονοποιείται για τις ψυχικές του δυσκολίες. Τα άτομα με NPD αξίζουν συμπόνια και ενσυναίσθηση, ακόμα κι αν δυσκολεύονται να τα δείξουν οι ίδιοι εξαιτίας της διάγνωσής τους».
Μας υπενθυμίζει επίσης ότι τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι πολύ ευαίσθητα στην κριτική, επειδή η αυτοεκτίμησή τους είναι εύθραυστη. Οπότε, αφήστε τις ντροπιαστικές ταμπέλες — και εστιάστε αντί γι’ αυτό στην κατανόηση του πώς να διαχειρίζεστε αυτές τις σχέσεις.
Πώς μπορείτε να αλληλεπιδράσετε με κάποιον που έχει ναρκισσιστικές τάσεις
Οπότε — δεν αποκαλούμε τους ανθρώπους ναρκισσιστές. Είναι σαφές. Αλλά τι γίνεται αν κάποιος κοντινός σας άνθρωπος δείχνει ναρκισσιστική συμπεριφορά;
«Εξαρτάται από εσάς», λέει η Dr. Markley. «Αν αναρωτιέστε αν ο σύντροφός σας, ένας γονιός, αδερφός, συνάδελφος ή φίλος μπορεί να έχει ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, αξιολογήστε τον δικό σας ρόλο στη σχέση». Αναρωτηθείτε:
- Πόσο σημαντική είναι αυτή η σχέση για εμένα;
- Πόσο με επηρεάζει η συμπεριφορά του/της;
Εξετάστε επίσης αν:
- Γνωρίζει ότι η συμπεριφορά του/της είναι επιβλαβής.
- Έχει διαγνωστεί από εξειδικευμένο επαγγελματία.
- Αναζητά θεραπεία.
Αυτές οι απαντήσεις θα καθορίσουν τα επόμενα βήματα. Ίσως περιορίσετε τον χρόνο που περνάτε μαζί ή χρησιμοποιήσετε την τεχνική «grey rocking» για να μειώσετε τις εντάσεις. Και αν δεν μπορείτε να αποφύγετε την επαφή — για παράδειγμα, αν πρόκειται για το παιδί σας — η γνώση βοηθάει.
«Αν γνωρίζετε ότι κάποιος έχει ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, τότε ίσως, με περισσότερη ενσυναίσθηση ή κατανόηση από τη δική σας πλευρά, να είναι ευκολότερο να διαχειριστείτε τις προκλήσεις στη σχέση και να δουλέψετε προς μια πιο υγιή συμπεριφορά», λέει η Dr. Markley. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει:
- Θέσπιση υγιών ορίων και επιμονή σε αυτά. Προστατέψτε την ψυχική σας ηρεμία.
- Συμβουλευτείτε ειδικό ψυχικής υγείας για καθοδήγηση, διαχείριση συγκρούσεων και στρατηγικές αντιμετώπισης.
- Μάθετε περισσότερα για τη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας ώστε να είστε ενημερωμένοι και να πάρετε πιο κατάλληλες αποφάσεις.
Αν η προσπάθεια είναι μονόπλευρη, είναι εντάξει να κάνετε πίσω και να αποστασιοποιηθείτε. «Αν το άτομο πληροί τα διαγνωστικά κριτήρια για NPD και δεν είναι πρόθυμο να αναζητήσει θεραπεία ή να κάνει αλλαγές — και συνεχίζει να προκαλεί δυσφορία — προχωρήστε με προσοχή και επανεκτιμήστε τη σχέση», συμβουλεύει η ειδικός. «Αν επιλέξετε να διατηρήσετε τη σχέση, συνεργαστείτε με έναν θεραπευτή ώστε να σκεφτείτε πώς θα διαχειριστείτε τις αναπόφευκτες δυσκολίες από τη δική σας πλευρά».
Τι να κάνετε αν νομίζετε ότι έχετε εσείς ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας;
«Αν ανησυχείτε ότι μπορεί να έχετε ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, το επόμενο σας βήμα είναι να συμβουλευτείτε έναν ειδικό ψυχικής υγείας και να του μιλήσετε για τις ανησυχίες σας», λέει η Dr. Markley. «Υπάρχει βοήθεια εκεί έξω — και υπάρχουν διαθέσιμες επιλογές θεραπείας για εσάς».
4 τύποι ναρκισσιστικής προσωπικότητας και πώς να τους αναγνωρίσετε – Νέα μελέτη
Να θυμάστε: δεν είναι δίκαιο να κολλάμε ταμπέλες ούτε στους άλλους — ούτε στον εαυτό μας. Το γεγονός ότι σκέφτεστε τη συμπεριφορά σας είναι ήδη ένα καλό σημάδι. Και το να είστε πρόθυμοι να ζητήσετε βοήθεια; Αυτό είναι ακόμη καλύτερο.
Πηγές: Cleveland Clinic, ResearchGate, PMC, BMC Psychiatry, NYU, PMC, Frontiers, PMC